Welk beleid voor zelfmoordpreventie in een land dat euthanasie toestaat bij depressie?

Siska De Ruysscher stierf op 2 november jongstleden door euthanasie, vanwege depressie, posttraumatische stress en hechtingsstoornissen.

De naam van deze jonge vrouw voegt zich bij die van andere personen – met name jongvolwassenen – op wie de afgelopen jaren in België euthanasie is toegepast op basis van de psychische stoornissen waaraan zij leden.

Net als in het geval van Shanti De Corte (overlevende van de terroristische aanslagen op de luchthaven van Zaventem en op 23-jarige leeftijd geëuthanaseerd), Tine Nys (euthanasie op 38-jarige leeftijd) of andere personen die leden aan depressies of andere psychische aandoeningen, heeft de media-aandacht voor de euthanasie van Siska het publieke debat opnieuw aangewakkerd over de tekortkomingen van het Belgische systeem voor geestelijke gezondheidszorg, maar ook over de relevantie van euthanasie als antwoord op dergelijke situaties van lijden.

We willen eraan herinneren dat de Belgische euthanasiewet sinds de goedkeuring ervan in 2002 nooit als voorwaarde voor toegang tot euthanasie heeft gesteld dat de patiënt terminaal of in de laatste levensfase moet zijn. Het “onverdraaglijke en ondraaglijke” karakter van het lijden en het bestaan van een ‘ongeneeslijke’ aandoening zijn de twee centrale criteria van het Belgische kader. Daar komt nog de voorwaarde bij dat zowel de arts als de patiënt ervan overtuigd moeten zijn “dat er in die situatie geen andere redelijke oplossing is”.

Dit leidt ertoe dat euthanasie geleidelijk aan wordt beschouwd als een “medische” oplossing voor bepaalde patiënten die chronisch lijden aan depressie, persoonlijkheidsstoornissen of zelfs autisme (zoals in het geval van Tine Nys).

Geen consensus over het ongeneeslijke karakter van een depressie

Het is echter bekend dat er op wetenschappelijk vlak geen consensus bestaat over de vraag of bepaalde depressies of andere chronische psychische aandoeningen als ongeneeslijk kunnen worden beschouwd in de zin van de euthanasiewet (zie News IEB 22/01/2020). Talrijke Belgische psychiaters en psychologen stellen dan ook al jarenlang de praktijk van euthanasie op basis van uitsluitend psychische stoornissen ter discussie (zie bijvoorbeeld het opiniestuk dat in januari 2018 verscheen in De Morgen). Veel psychiatrische patiënten van wie het verzoek om euthanasie al was ingewilligd (en wier situatie dus als ongeneeslijk werd beschouwd), zijn uiteindelijk van gedachten veranderd, bijvoorbeeld door een liefdesrelatie of een verzoening met hun familie. Ter illustratie vermelden we het geval van de jonge Emily, die in 2015 24 jaar oud was en het onderwerp was van een documentairevideo van het tijdschrift The Economist over haar verzoek om euthanasie wegens depressie (“24 and ready to die”): ondanks een gunstig advies van de artsen zag de jonge vrouw op het laatste moment af van euthanasie.

Euthanasie als alternatief voor zelfmoord

Formeel is er echter nog nooit serieus gesproken over een herziening van het wettelijk kader voor euthanasie bij psychische stoornissen in België. In verschillende officiële rapporten heeft de Federale Commissie voor Controle en Evaluatie van Euthanasie (FCCEE) overigens aangegeven dat "bij jonge patiënten [...] mislukte zelfmoordpogingen de betrokkenen ervan bewust hebben gemaakt dat er ook een andere, waardigere manier bestaat om een einde aan hun leven te maken [noot van de redactie: namelijk euthanasie]." (zie bijvoorbeeld het rapport 2018-2019, blz. 41).

Met andere woorden, de commissie die officieel belast is met het controleren van de wettigheid van door artsen gemelde euthanasiegevallen en het evalueren van de toepassing van de Belgische wetgeving, beschouwt euthanasie als een alternatief voor zelfmoordpogingen bij jongeren.

Euthanasie en zelfmoordpreventie: hoe zit het met de samenhang?

Hoe kan een staat die zelfmoordpreventiebeleid voert, tegelijkertijd euthanasie toestaan en organiseren voor bepaalde mensen met psychische stoornissen? Als het verzoek om euthanasie van een psychiatrische patiënt “vrijwillig, weloverwogen en herhaald” is en vrij van "externe druk " (art. 3, §1 van de wet), kan een zelfmoordpoging dat in werkelijkheid net zo goed zijn, in die mate dat er formeel geen verschil is tussen beide praktijken, behalve dat in het geval van euthanasie artsen optreden om het verzoek om te sterven te valideren en uit te voeren.

Crisis in de geestelijke gezondheidszorg: rustgevend effect van euthanasie als laatste optie?

Uit gegevens over de geestelijke en sociale gezondheid in België blijkt tegelijkertijd dat psychische stoornissen een groot probleem voor de volksgezondheid vormen in vergelijking met andere EU-landen, met name wat betreft het aantal zelfmoorden of zelfmoordpogingen. Tot de personen die een bijzonder risico lopen om dergelijke stoornissen te ontwikkelen, behoren adolescenten en jongvolwassenen, wat vooral sinds de COVID-19-gezondheidscrisis bekend is, maar ook ouderen.

In deze context zijn sommigen van mening dat het “aanbieden” van euthanasie als laatste redmiddel aan een psychiatrische patiënt hem in staat zou stellen om zijn ziekte op een rustigere manier te doorstaan, wetende dat deze optie van ‘netto’ en “waardiger” zelfmoord " (om de woorden van de CFCEE te gebruiken) voor hem beschikbaar zou zijn, waardoor hij in dat geval niet zou hoeven proberen zelfmoord te plegen.

Euthanasie en zelfmoord, niet zo ver uit elkaar?

De beschikbare studies over dit onderwerp lijken echter geen positief effect aan te tonen van het openstellen van euthanasie voor psychiatrische patiënten op het totale zelfmoordcijfer. Integendeel, volgens het literatuuroverzicht van het Anscombe Bioethics Centre lijkt het erop dat de mogelijkheid van euthanasie sommige patiënten die zonder deze mogelijkheid geen zelfmoord zouden hebben overwogen, ertoe aanzet om euthanasie aan te vragen.

Hoewel euthanasie in het publieke debat doorgaans wordt voorgesteld als iets dat losstaat van de kwestie van zelfmoord, zien we nu bepaalde feitelijke verbanden tussen deze twee problemen. Hoewel de wet nog steeds een ongeneeslijke aandoening vereist als voorwaarde voor euthanasie, maakt de subjectieve interpretatie van de voorwaarden van lijden en ziekte sommige verzoeken om euthanasie moeilijk te onderscheiden van een zelfmoordwens. Dit blijkt trouwens uit het feit dat in de afgelopen jaren in Belgische persartikelen over euthanasie steeds vaker het telefoonnummer van de hulplijn van het centrum voor zelfmoordpreventie wordt vermeld.

Welke keuzevrijheid is er bij gebrekkige zorg?

Meer fundamenteel nog, de euthanasie van Siska De Ruysscher benadrukt vooral de tekortkomingen van het Belgische systeem voor geestelijke gezondheidszorg en psychiatrie, zowel wat betreft het gebrek aan middelen als de onaangepaste preventie- en zorgmethoden. Zoals Siska zelf getuigde in de media over haar beroep op euthanasie, hebben de wachttijden, het gebrek aan follow-up en het isolement haar tot “het product van een falend systeem” gemaakt.

Bij gebrek aan echt toegankelijke en doeltreffende psychiatrische zorg lijkt euthanasie wegens psychische stoornissen niet langer het resultaat van individuele autonomie en vrijheid, maar het extreme gevolg van het falen van de samenleving en de autoriteiten om deze kwetsbare mensen effectief te ondersteunen en te helpen.

Naast de verbetering van de zorg voor deze patiënten, is het nu ook van belang om de preventie van euthanasie wegens psychische stoornissen op te nemen in het beleid ter voorkoming van zelfmoord en, zoals veel artsen en wetenschappers vragen, het wettelijke en medische kader voor euthanasie bij psychiatrische patiënten grondig te herzien.